Η μνήμη των θεσμών και η βιολογία της δημόσιας διοίκησης - Του Κωστα Καραταρακη

Στη συζήτηση περί κατάργησης της μονιμότητας στο Δημόσιο, συχνά παραβλέπεται ένας παράγοντας που δεν καταγράφεται σε πίνακες κόστους- οφέλους: η θεσμική μνήμη. Πρόκειται για τη συλλογική εμπειρία, την επαγγελματική κουλτούρα και την άτυπη γνώση που ενσαρκώνεται σε έναν οργανισμό με σταθερό και έμπειρο προσωπικό. Αυτή η θεσμική μνήμη δεν κωδικοποιείται εύκολα, αλλά μεταδίδεται με τρόπο ζωντανό και βιωματικό - ακριβώς όπως συμβαίνει με την κουλτούρα σε μια ανθρώπινη κοινότητα.

Αν αναζητήσουμε αναλογίες στη βιολογία, η θεσμική μνήμη μοιάζει περισσότερο με τη λαμαρκική παρά με τη δαρβινική αντίληψη της εξέλιξης. Ο Λαμάρκ υποστήριζε ότι οι οργανισμοί μεταβιβάζουν στους απογόνους τους χαρακτηριστικά που αποκτούν κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Με ανάλογο τρόπο, οι θεσμοί -όπως ένα νοσοκομείο, ένα σχολείο ή μια υπηρεσία- μεταβιβάζουν άτυπα «επίκτητα» χαρακτηριστικά: τρόπους εργασίας, αντανακλαστικά, δεξιότητες και επαγγελματική ηθική.

Σε αντίθεση με έναν οργανισμό που βασίζεται σε τυπικά εγχειρίδια ή σε ένα θεσμικό «DNA», οι θεσμοί που λειτουργούν με μονιμότητα, διατηρούν και μεταδίδουν λειτουργική γνώση. Οι δημόσιες υπηρεσίες που βασίζονται σε διαρκώς εναλλασσόμενο προσωπικό χάνουν αυτή την οργανική συνέχεια, με αποτέλεσμα να «ξαναμαθαίνουν» κάθε φορά τη λειτουργία τους, από το μηδέν.

Ο βιολόγος Richard Lewontin (1929–2021), γνωστός για την κριτική του στον γενετικό ντετερμινισμό, θα αναγνώριζε εύκολα σε αυτή την έννοια της θεσμικής μνήμης μια αλληλεπίδραση οργανισμού–περιβάλλοντος. Όπως έγραφε, οι οργανισμοί δεν είναι απλά προϊόντα του γενετικού τους υλικού, αλλά προκύπτουν από τη συνεχή αλληλεπίδραση με το περιβάλλον τους. Το ίδιο ισχύει και για τους θεσμούς: δεν «λειτουργούν» από μόνοι τους, αλλά συγκροτούνται από την πράξη των ανθρώπων που τους κατοικούν και τους υπηρετούν.

Η απώλεια της θεσμικής μνήμης -δηλαδή η αποδιάρθρωση της μονιμότητας- δεν σημαίνει φρεσκάδα ή καινοτομία. Σημαίνει αποκοπή από τη συνέχεια και τη συλλογική μάθηση. Σημαίνει έναν θεσμό που κάθε φορά ξαναγεννιέται σαν λωτοφάγος: χωρίς παρελθόν, και άρα χωρίς βάθος.

Συμπεράσματα

Η μονιμότητα δεν είναι απλώς εγγύηση ατομικής ασφάλειας. Είναι μηχανισμός κοινωνικής μάθησης. Είναι το θεμέλιο πάνω στο οποίο ένας θεσμός μεταβιβάζει -όχι με αποφάσεις και εγκυκλίους, αλλά με παράδειγμα και πράξη- την ιστορικότητά του και την ικανότητά του να εξελίσσεται με συνέχεια.

Η κατάργησή της ισοδυναμεί με θεσμική αμνησία. Και σε μια κοινωνία με ιστορικές πληγές και νέες κρίσεις, η απώλεια της μνήμης δεν είναι πρόοδος. Είναι κίνδυνος.

Ενδεικτικά:

• Richard Lewontin, The Triple Helix: Gene, Organism, and Environment, Harvard University Press, 2000.

• OECD (2023). Public Employment and Management 2023. https://www.oecd.org/publications/public-employment-and-management-2023-a8f17605-en.html

• ILOSTAT (2023). Who powers the publicsector? https://ilostat.ilo.org/blog/who-powers-the-public-sector

• ILO (2024). World Employment and Social Outlook – Trends 2024. https://www.ilo.org/global/research/global-reports/weso/trends2024

Καραταράκης Κώστας, παθολόγος

Άγιος Νικόλαος, 23 Μαΐου 2025

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο σημερινό φύλο της εφημερίδας ΑΝΑΤΟΛΗ